De geschiedenis van Excelsior Ferwert (met dank aan Maaike)

De eerste 25 jaar in nevelen gehuld.

Inderdaad, van de oprichting en de eerste 26 jaar is jammer genoeg nog maar heel weinig bekend. Het eerste jaarverslag dateert van 1924. De notulen over alle jaren daarvoor ontbreken volledig! Zijn er geen notulen gemaakt over die eerste jaren, of is de secretaris met ruzie vertrokken en heeft ze verdonkeremaand? Niemand die het weet. In ieder geval blijkt uit de statuten duidelijk dat Excelsior is opgericht op 15 augustus 1897.

  Toch is er over de beginjaren nog wel iets bekend vanuit andere bronnen. Van de oprichters zijn twee namen te achterhalen, J. van der Vlugt en Bote Bouma welke in latere verslagen nog vaak worden genoemd. Volgens ere-lid Thomas Reitsma zou ook ene Durk Burmania aan de wieg van Excelsior hebben gestaan. Excelsior zou in de beginjaren ook een harmonie zijn geweest in plaats van fanfare. Meester J. v/d Vlugt was hoofd van de christelijke nationale school (hervormd) en speelde sinds 1893 een leidende rol in de ontwikkeling van de christelijke muziek in Fryslân. Een echte bestuurder, die waarschijnlijk ook de drijvende kracht was achter de oprichting van Excelsior. Naast medeoprichter is hij ook lange tijd dirigent geweest. Afgezien van de eerste paar jaar heeft hij tot 1924 de muzikale leiding van Excelsior in handen gehad. Maar niet tot tevredenheid van iedereen. In het jaarverslag van 1924 schrijft de secretaris dat hij niet meer wil praten over de 26 jaren die ze hebben beleefd met meester v/d Vlugt. In het verslag van 1931 wordt zelfs gesproken over crisisjaren. Uit alles blijkt wel dat het die eerste 26 jaar muzikaal gezien bepaald geen glorietijd was.

Excelsior pakte vanaf dat moment de zaken gedegen aan. Men vond de Leeuwarder stafmusicus Johan Warbroek, een beroepsdirigent , bereid het korps op te stuwen in de vaart der volkeren. Dat zette inderdaad zoden aan de dijk, want vanaf dat moment steeg het peil. Op het Bondsconcours van 1924 werd al een 1e prijs gehaald. Volgens het verslag van 1925 was men er muzikaal en qua instrumentarium in korte tijd behoorlijk op vooruit gegaan. Daarvoor hadden de leden maar ook heel Ferwert, Hegebeintum en de Landbuurt fors in de buidel getast. Een collecte in 1924 leverde f.215,= op waarvoor 5 nieuwe instrumenten werden aangeschaft en in 1925 werd dit kunststukje nog eens herhaald. Dat het een andere tijd was bleek ook uit de contributie. Deze bedroeg 25 cent per week maar werd in de wintermaanden, waarin de verdiensten in deze agrarische maatschappij minder waren, verlaagd naar 15 cent 'hetwelk voor velen onzer nog te veel is'. In 1927 werd het 30-jarig bestaan gevierd met een bioscoopvoorstelling en een vuurwerk. In dat jaar werd ook een nieuw vaandel aangeschaft. 'Wij konden lang niet meedoen in de rij van Vaandels, want als wij het al eens mee hadden naar een concours dan kon het wezen als het in de boomen hangen bleef, zo slecht was het' . Het korps had nu natuurlijk wel de morele plicht zoveel mogelijk medailles en lauwerkransen voor dit vaandel in de wacht te slepen. Excelsior heeft zich hier zeker aan gehouden in de jaren die volgden onder het bewind van directeur Warbroek. Zo werden in 1928 op een concours in Dokkum 4 prijzen behaald. 'Een eerste prijs in de 1e afdeling, een prijs voor het hoogste aantal punten in de 1e afdeling, een prijs voor het hoogste aantal punten van het hele concours en een eerste prijs in de Eerewedstrijd'. In die jaren waren ze in ieder geval niet karig met prijzen.

In de jaren die volgden maakte Excelsior een periode van bloei door. Het ledental schommelde om de 30, een behoorlijk aantal voor die tijd, en de resultaten op de concoursen waren uitstekend. In 1929 bijvoorbeeld deed Excelsior mee aan 4 concoursen met allemaal 1e prijzen met het hoogste aantal punten. Waarschijnlijk mede daardoor kreeg men ook uitnodigingen om, tegen betaling, in andere plaatsen festiviteiten op te luisteren. In 1932 kwam een einde aan het tijdperk Warboek door diens vertrek naar Arnhem. Hij zag Pieter Dijkstra wel zitten als zijn opvolger, maar de meeste leden waren een andere mening toegedaan. 'Een profeet wordt in de eigen stad meestal niet geëerd gold dus ook in Ferwert. Als dirigent werd nu aangesteld W.H. Koet, onderkapelmeester bij de militaire staf te Leeuwarden. Volgens de verslaglegger 'ook een warber kereltje, maar in vele opzichten raakt hij niet aan Warbroek'. Dat bleek in de komende jaren echter best mee te vallen.

Op het concours in Driesum in 1934 werd een 1e prijs behaald in de 1e afdeling en de wisselkrans voor het hoogste aantal punten op het dagconcours. Het volgende jaar kon die prestatie niet worden herhaald. De concoursen werden destijds in de openlucht gehouden. Tijdens het optreden van Excelsior in 1935 regende en donderde het en dat was natuurlijk niet erg bevorderlijk voor een fijnzinnige muzikale prestatie. De wisselkrans voor het hoogste aantal punten ging daardoor aan hun neus voorbij. Een bijzondere gebeurtenis in de jaren voor de oorlog was de viering van het 40-jarig jubileum in 1937. 's Middags was er een concours met als afsluiting een 'Marschwedstrijd'. 's Avonds vond een opvoering plaats van het openluchtspel 'Skaed en Ljocht'. Volgens de notulen waren hierbij 3000! toehoorders aanwezig, een onvoorstelbaar aantal voor Ferwert. 'Zoveel menschen, geen wanklanken en alles met de beste orde verlopen' volgens de verslaglegger. De jubileumcommissie was zo enthousiast geworden dat ze nu wilde proberen een muziektent te doen verrijzen. Dat plan is helaas nooit van de grond gekomen.

Inmiddels kwam Excelsior na de 1e Afdeling en Uitmuntendheid uit in de Ere-afdeling, ook met goede resultaten. Natuurlijk waren niet alle optredens fantastisch. 'Het tweedaagsche feest waar wij ook werden gevraagd bij te spelen zijn onze beste dagen niet geweest, want er zijn vele leden die dan een daghuur missen en dat kan er niet altijd af'.

De oorlogsjaren

Van de jaren 1939 en 1940 zijn geen verslagen aanwezig. Veroorzaakt door de veranderende wereld? Het is wel bekend dat de meeste korpsen in 1939 en begin 1940 grote problemen hadden. Veel jonge leden waren onder de wapenen zodat vaak met moeite een bezetting bij elkaar kon worden gescharreld. Na het uitbreken van de 2e wereldoorlog lag het verenigingsleven zeker de eerste tijd stil. In juli 1941 pakte Excelsior de draad weer op. Chris Bijlstra uit Holwerd werd gevraagd als directeur, terwijl de heer Koet aan de kant werd geschoven. Tot 28 juni 1943 bleef Excelsior actief. Daarna volgde tot 29 mei 1945 een gedwongen rust, 'door de mof ons opgelegd, als 's avonds na 8 uur thuisblijven en verboden voor joden en dergelijke'. Er viel ook een oorlogsslachtoffer onder de leden. Begin 1945 werd Tjisse Kalverda gearresteerd omdat hij zich niet had gemeld voor de Arbeiteinsatz. Via kamp Amersfoort kwam hij in Neuengamme terecht waar hij is overleden.

De wederopbouw

Na de oorlog pakte Excelsior direct de draad weer op. Bij de bevrijding werd weer acte de presence gegeven al was de muzikale kwaliteit niet om over naar huis te schrijven. Volgens de overlevering zaten de meeste ventielen vast maar dat mocht de pret niet drukken. De animo was na de gedwongen rust groot. In 1947 begon men met 32 leden en men eindigde met 35. Dat jaar stond uiteraard in het teken van het 50-jarig jubileum. Op 12 juli organiseerde en commissie een groot festival voor 9 korpsen uit de buurt, met 's avonds een populair concert van Berlikum en Holwerd plus een toneelstuk. Het prachtig gedrukte programma is nog aanwezig in het archief.

Om aan instrumenten te komen was soms een probleem. In november '46 werd door de vereniging besloten een 7-tal instrumenten te kopen bij de destijds gerenommeerde fabriek van Kessels in Tilburg. Directeur Bijlstra en penningmeester Hein Brandsma zijn naar Kessels geweest om de hoorns te bestellen tegen een prijs van f.800,= en gelijk af te rekenen. Er gold een levertijd van 6 maanden. Maar al wat kwam geen instrumenten, ondanks bellen en schrijven en het sturen van een aangetekende brief. Uiteindelijk werd deurwaarder Van der Woude ingeschakeld. Die kreeg de toezegging dat de instrumenten er binnen 14 dagen zouden zijn. Enfin, op het moment van de jaarvergadering eind '47 waren ze er nog niet! In de jaren die volgden bleef het ledental schommelen tussen de 30 en 35. Er waren wel veel wisselingen. Leden kregen vaak elders werk, maar ook emigreerden mensen naar Canada of moesten ze naar Indonesië als soldaat tijdens de 'politionele acties'.

De vijftiger jaren

Jaren van grote voorspoed voor Excelsior. Het aantal leden groeide uiteindelijk tot 37 in 1958. Dat jaar was het traditionele nieuwjaarsconcert uitverkocht en er moesten zelfs 30 mensen buiten blijven. Geïnspireerd door een optreden met de drumband van de Nationale Reserve werd besloten tot de oprichting van een drumband. Het eerst optreden was op 30 april 1957, Koninginnedag. 'De burgerij was daar echter niet zo op gesteld, die hoorde liever muziek dan het lawaai van de drumband'. Inmiddels was dirigent Bijlstra in 1954 afgelost door H. Admiraal uit Leeuwarden. Deze werd op zijn beurt in 1956 weer opgevolgd door E. Kuiphof uit Blije.

De nieuwe tijdgeest

Na de onmiskenbare bloeiperiode van de vijftiger jaren werd het van af 1962 allemaal wat minder. Er waren meer verenigingen die problemen hadden om de mensen bij elkaar te krijgen. Waarschijnlijk moet dat worden toegeschreven aan de nieuwe tijdgeest met onder andere de opkomst van de televisie. Van 37 leden in 1958 ging Excelsior terug naar 23 leden in 1964! Volgens de verslaglegger maakte Excelsior 'een koude periode door. De kachel moest flink worden opgepord'. Van 1962 en 1963 ontbreken zelfs de jaarverslagen, ook al een teken dat de animo getaand was. De traditie van de concerten op nieuwjaarsdag, die in ieder geval al bestond in 1924, ging ter ziele. Er kwam wel een heel aardige traditie voor in plaats, sinds 1960 wordt Ferwert op Eerste Kerstdag 's morgens vroeg gewekt door Excelsior met kerstliedjes. In 1965 werd met nog een traditie gebroken. Voorheen werd iemand voor 3 jaar in het bestuur gekozen en was hij daarna weer herkiesbaar. Daardoor konden Pieter Dijkstra en Hendrik Swart tientallen jaren voorzitter en secretaris blijven. Door een reglementswijziging werd je gekozen voor een periode van 5 jaar en was je niet herkiesbaar.

Verder als brassband

Mede in verband met veel nieuwe leerlingen waren er een heleboel nieuwe instrumenten nodig. Men kreeg het advies om dan maar gelijk over te gaan van fanfare op de brassbandbezetting. Na een nauwkeurig onderzoek naar de voor- en nadelen werd toch tot deze stap besloten. Deze omschakeling was bepaald geen sinecure. De leden moesten hard studeren om zich deze nieuwe vorm van muziek eigen te maken. Daarnaast moest voor de aanschaf van de instrumenten veel geld op tafel komen. Zelden zullen er in Ferwert zoveel acties zijn gehouden. Oud papier ophalen, closetpapier verkopen, een bazaar en een verloting houden, kerstbomen verkopen, een huis aan huis collecte en tenslotte nog een oliebollenactie. In verband met de overgang naar brassband werd Sierd de Boer, de Friese brassbandpionier bij uitstek, aangesteld als dirigent.

Het 70-jarig jubileum werd uitgebreid gevierd in 1967. Selskip Tetman de Vries, in die tijd een begrip in Fryslân, voerde "Wyldepust" op. Excelsior gaf een muzikale show op het sportterrein en er was een 'beatbal' voor de jeugd.

De nieuwe tijd

Vanaf de overgang naar brassband begon een min of meer stabiele periode, die tot op heden voortduurt. Gevuld met concoursen, concerten, de gebruikelijke optredens in het dorp en op gezette tijden een jubileum. Met het 75-jarig jubileum was het overigens wat vreemd gesteld. Dit had natuurlijk gevierd moeten worden in 1972, maar daar kwam het bestuur te laat achter. De viering werd toen maar gehouden 1973 met een receptie in 'Het Anker" en een jubileumconcert. Door het dorp werd f.3400,= bij elkaar gebracht als jubileumgift voor de aanschaf van uniformen. Na veel discussie, smaken verschillen nu eenmaal, werd besloten tot een grijze broek, donkerblauwe spencer met embleem, een blauw overhemd en een rode das.

Na enkele jaren met Sierd de Boer en Joop Bosgraaf als dirigent, werd sinds 1971 de dirigeerstok gehanteerd door Sake Witteveen, afkomstig uit de eigen gelederen, oud-Ferwerter en inmiddels professioneel dirigent.

We hadden al gezien dat vanaf 1962 de animo om in een muziekkorps te spelen drastisch was gedaald. Sinds die tijd schommelde het ledental tussen de 20 en 25. Voor een brassband, die een vaste bezetting kent, eigenlijk te weinig. Er ontstond daardoor een tendens om de open plaatsen op te vullen met leden uit andere korpsen of buitenleden. Een ontwikkeling waarmee niet iedereen het eens was, maar je kunt bijna niet anders, wil je een kwalitatief goed korps op de been houden.

Zonder af te doen aan de verdiensten van andere steunpilaren van Excelsior, mag de familie Reitsma wel apart worden genoemd. Vader Thomas en zijn zonen bepalen door hun aantal en muzikale kwaliteiten, in behoorlijke mate het gezicht van Excelsior. Ook op het bestuurlijke niveau blazen ze hun partijtje mee.

In 1987 werd het 90-jarig bestaan gevierd met een jubileumconcert. Als publiekstrekker werkte de befaamde pianist Louis van Dijk hieraan mee. Volgens de krant brachten Excelsior en Louis van Dijk een imponerend concert en was er sprake van een muzikale happening van hoog niveau.

Met het niveau zat het die jaren toch wel goed. Onder het bewind van dirigent Piet Lautenbach, die Sake Witteveen in 1976 was opgevolgd, werd in 1977 en 1984 een eerste prijs met lof op het Bondsconcours gehaald. In 1984 kwam de muzikale leiding in handen van Klaas van der Woude en dat bleef zo tot 1997.

Vanaf 1985 begonnen ook de Nederlandse Brassband Kampioenschappen die op een enkele uitzondering na in Zutphen werden gehouden. Een jaarlijks terugkerende happening, waar Excelsior altijd met grote inzet en veel animo aan meedoet. En met veel succes. Onder leiding van Klaas van der Woude werd Excelsior een aantal malen Nederlands Kampioen in haar divisie. Een van de hoogtepunten van de laatste jaren was de vierdaagse reis van Excelsior in juli 1992 naar de Poolse zustergemeente van Ferwerderadiel, Nowe Miasto. Dit werd een bijzondere belevenis met twee concerten in de kerk en het dorpshuis. Een aparte ervaring was daarnaast de enorme gastvrijheid die door de Poolse gastgezinnen aan de dag werd gelegd. Ongekend voor Nederlandse begrippen. Er zijn daar contacten ontstaan die door sommigen tot op de dag van vandaag worden onderhouden.